ساراوسسی : تاریخچی عالیم، آذربایجان میللی مجلیسی نین میللت وکیلی جمیل حسنلی 21 آذردن دانیشارکن دئییر کی، 20-جی عصرین اوللریندن گونئی آذربایجانیندا اینقیلابی پروسئس گئدیردی. مشروطه و خییابانی حرکاتلاری نین منطیقی داوامی کیمی 21 آذر حرکاتی باش وئردی. اونون سؤزلرینه گؤره، هم مشروطه حرکاتیندا، هم ده شئیخ محمد خییابانی حرکاتیندا صؤحبت آذربایجاندا باش وئرن حادیثه لرین ایران موستویسینده ایضاحیندان گئدیردیسه، 21 آذر حرکاتیندا بیر قدر فرقلی پروسئسین شاهیدی اولوروق: بو، اوللریندن فرلی اولاراق میللی حرکات ایدی و میلتین بوتون طبقه لری بورادا ایشتیراک ائدیردی. " مثلا، تبریزده اولان اینگیلیس کونسولو لوندونا یازدیغی گیزلی راپورلارین بیرینده قئید ائدیردی کی، توده پارتییاسینا قارشی موباریزه آپارماق آساندیر، چونکی هر کس بیلیر کی، بو پارتییا صینفی اساسلار اوزرینده قورولوب. آما آذربایجان دئموکرات فیرقه سینه قارشی موباریزه آپارماق حددیندن آرتیق چتیندیر، اونا گؤره کی، بو فیرقه صینفی اساسلار اوزرینده دئییل، میللی اساسلار اوزرینده قورولموشدور " -دئیه میلت وکیلی بیلدیریر. ایراندا آذربایجان دئموکرات حؤکومتی نین یارانماسیندا و فعالیتینده خاریجی قوووه لرین، خوصوصیله سووئتلرین رولو اولماسی باره ده سوالین جاوابیندا تاریخچی پروفئسسور دئییر کی، 21 آذر میلتین دیریلیک نومونه سی ایدی آنجاق 20-جی عصرده بیر خاریجی قوووه نین رولو، هیمایه سی اولمادان هانسیسا بیر حرکات اولماییب، بیر دؤولت یارانماییب. او، پولشا، بئلاروس، اوکراینا و روسییا سرحدلرینده استالین دؤورونده کی دییشیکلیکلری خاطیرلادیر و سوروشور کی، ایندی بو دییشیکلیکلرده بیر خاریجی قوووه نین یا دا استالین ین رولوندان کیم دانیشیر. جناب حسنلی دئییر کی، گونئی آذربایجاندا آذربایجانلیلارین طالعیی ایله دونیانین گوجلری آراسینداکی نیسبت پوزولدوغوندان و آذربایجانلیلارین طالعیی دونیانین قارشی-قارشی دوران گوجلری نین اساس مسئله لریندن بیرینه چئوریلدیگیندن بو حرکات مغلوبیته اوغرادی. حرکاتین ماهیتینی گونئی آذربایجانینداکی میللی ایدئیا تشکیل ائدیردی. تاریخچی بیلدیریر کی، میللی حؤکومتین ایلک آددیملاریندا بیری تورک دیلی نین دؤولت دیلی اعلان ائدیلمه سی ایدی. 21 آذرده قورولموش آذربایجان میللی حؤکومتی بیر ایل عرضینده ائله بؤیوک ایشلر گؤردو کی، مغلوب اولماسینا باخمایاراق، گونئی آذربایجانیندا 40-60 ایل ده سونرا هانسیسا بیر قالخینما باش وئریرسه، چیخیش نؤقطه سی کیمی 21 آذر گؤتورولور. جمیل حسنلی حساب ائدیر کی، بیر ایل هانسیسا سیاسی پلانلارین حیاتا کئچیریلمه سی اوچون موستثنا درجه ده آز بیر واخت ایدی. " بمت-ده ایسه آذربایجان مسلسی نین موزاکیره سی هله باش قرارگاه نیو-یورکا کؤچمزدن اول باشلانمیشدی.1946-جی ایلین یانواریندا لوندوندا آچیلان اوتورومدا بو مسئله قالدیریلمیشدی و همین ایلین یازیندان نیو-یورکدا بو موزاکیره لر داوام ائتدیریلیب. آذربایجان مسئله سی ایکینجی دونیا موحاریبه سیندن سونرا باشلایان سویوق موحاریبه نین ایلک قارشیدورماسی ایدی " -دئیه جناب حسنلی بیلدیریر. اونون سؤزلرین گؤره، پردارخاسی یازیشمالاردا، گیزلی راپورلاردا گؤرورور کی، بیرلشمیش شتاتلار و اینگیلتره چوخ ماراقلی ایدی کی، بو مسله بمت- نین موزاکیره سینه چیخاریلسین. جمیل حسنلی سؤیله ییر کی، اینصافن دئمه لیگیک کی، بیرلشمیش شتاتلارین دؤولت کاتیبی جئیمس بیرنیس 1945-جی ایلین پاییزیندا – 21 آذر عرفه سینده - تئهراندا اولان آمئریکا سفیری مؤررئیه گؤندردیگی شیفره لی تئلگرامدا بئله بیر مسئله یه توخونوردو کی، ایران باش ناظیرینه دئیین کی، آذربایجانلیلارین میللی حاقلارینی، دیل حاقلارینی وئرسینلر. اگر بو حاقلار وئریلمه سه و بو مسئله بین الخالق موزاکیره یه چیخاریلسا، او زامان آذربایجانلیلار بو مسئله ده حاقلی طرف کیمی گؤرونه جک. جمیل حسنلی نین سؤزلرینه گؤره، سونرا بو حرکاتین مغلوبیتی اینسان طالعلری نین چوخ آجی بیر سونلوغو ایله قورتاردی چوخلو . او ایدیعا ائدیر کی، 46-جی ایلین آذر آییندا 30 مینه قدر آدام اؤلدورولدو.
قایناق:مرند سسی
